Dijital Teknolojiler

Son yirmi yılda bilgi teknolojilerinin gelişimi, dijital gerçekliğin yeni bir oluşumuna yol açmıştır. Dijital teknolojiler, yerleşik ilişkilere ve kurumlara nüfuz etmektedir (örn. çevrimiçi bankacılık, dijital paralar, dijital kütüphaneler…). Dahası, Pandemi öncesi dünyada benzeri olmayan yeni bir gerçeklikten bahsediyoruz – nesnelerin interneti, dijital ekonomi, kripto para birimleri… (dijital teknolojiler)

İnsan Hakları ve Yapay Zeka

Sayılar dünyası ve yapay zeka bağlamında ilişkileri düzenleyen yeni bir yasa ortaya çıkıyor

İnsan haklarının yasal doğası çok fazla tartışmaya neden olmaz. İnsan hakları, bilinen dünya olayları ve uluslararası ilişkilerin ağırlaşmasına tepki olarak belirli bir tarihsel anda şekillenen bir kamu hukuku kavramıdır. Ulusal açıdan, insan hakları esas olarak farklı ülkelerde farklı tarihsel dönemlerde tanınan anayasal haklar tarafından temsil edilmektedir. (dijital teknolojiler)

Ancak kamu hukuku kökenine rağmen, insan haklarının özel hukukla bağlantısı aşikârdır. “Öznel kamu haklarının değiştirilmiş medeni haklardan başka bir şey olmadığı uzun zamandır not edilmiştir.

Dijital teknolojilerin yaygınlaşmasıyla birlikte, temel insan haklarının – özel hayata saygı (mahremiyet), ifade özgürlüğü, ayrımcılığın yasaklanması ve savunmasız grupların korunması gibi – uygulanmasıyla ilgili yeni etik sorular ortaya çıkıyor. Son zamanlarda bunlara veri şirketleri ve sosyal ağlar başta olmak üzere iş dünyasının önündeki insan hakları da eklendi. Dijital ortamda bu hakların tam olarak nasıl korunacağına dair kapsamlı bir açıklama bulunmamaktadır.-
Teknolojik gelişme sorunları, elbette, insan hakları gibi önemli bir uluslararası hukuk alanına da yansıyor. İnsan haklarının korunması alanındaki uluslararası belgelerin çoğu, insan yaşamının tüm alanlarının hızlı dijitalleşmesinin başlamasından çok önce kabul edildi. Temel haklara ilişkin hükümler, dijital teknolojilerin gelişmesiyle bağlantılı olarak gelişen sosyal ilişkilere tamamen uygulanabilir.

Bu hukuk ve teknoloji dalı geliştikçe yeni sorular ortaya çıkıyor:

  • Geleneksel olarak özel kişilere değil de devletlere hitap eden uluslararası insan hakları hukukuna uyum ihtiyacına ilişkin özel şirketlerin görev ve sorumlulukları nelerdir?
  • Uluslararası hukuk, hızlı sınır ötesi veri aktarımına nasıl uyarlanabilir ve bu gibi durumlarda insan hakları ihlallerinden kim sorumludur?
  • Devletlerden ve küresel şirketlerden sivil topluma kadar, yeni toplumsal ilişkilerin farklı katılımcıları, farklı kültürel, sosyal ve ekonomik koşullarda nasıl birlikte ve yeni teknolojiler aracılığıyla çalışarak insan haklarını tehlikeye atmadan, bunların gerçekleşmesi için yeni fırsatlar yaratabilir?

Uluslararası kuruluşlar, geleneksel insan hakları normlarının dijital dünyada nasıl uygulandığını aktif olarak açıklıyor, tavsiyeler, yönergeler, bildiriler yayımlıyor. 

İnsan hakları alanındaki mevcut yasal kavram ve kurumların, dijital gelişmeyle bağlantılı olarak ortaya çıkan etik soruları ne ölçüde yanıtlayabildiği henüz net değil. Bu nedenle, insan hakları hukukunun mevcut durumu, değişen bir dünyada insan hakları değerlerinin nasıl korunacağına dair sürekli tartışmayı gerektirmektedir.
Teknolojik gelişmeyle bağlantılı mevcut tehditler göz önüne alındığında, özel hayata saygı hakkı, ifade özgürlüğü, ayrımcılık yasağı ve savunmasız grupların nasıl korunduğunun dikkate alınması tavsiye edilir. (dijital teknolojiler)

Özel hayata saygı hakkı

Dijitalleşme bağlamında mahremiyetin ve veri gizliliğinin korunması, uluslararası kuruluşlar ve devletler tarafından önemli bir düzenleme konusudur.

Sosyal hayatın dijitalleşmesi, daha önce bilinmeyen dijital hakların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Dijital haklar, kişilerin dijital eserlere erişme, bunları kullanma, oluşturma ve yayınlama, bilgisayarlara ve diğer elektronik cihazlara ve ayrıca iletişim ağlarına, özellikle İnternet’e erişme ve bunları kullanma hakları olarak anlaşılır.

Web üzerinde özgürce iletişim kurma ve görüşlerini ifade etme hakkının yanı sıra, zaten dijitalleştirilmiş kişisel bilgilerinin gizliliği, anonimliği dâhil olmak üzere özel bilgi alanının dokunulmazlığı hakkı.

Dijital hakları tanıma ve koruma ihtiyacı, bir dizi uluslararası yasal düzenlemede ilan edilmiştir.

Küresel Bilgi Toplumu Sözleşmesi Şartı (Okinawa, 22 Temmuz 2000), küresel ağları optimize etme ve suiistimallerle mücadelede işbirliğini teşvik eden ilgili politikaları ve düzenleyici çerçeveleri güçlendirme ihtiyacını ilan ediyor. Ağın bütünlüğünü baltalayan, dijital uçurumu kapatmak, insanlara yatırım yapmak ve bu sürece küresel erişim ve katılımı sağlamak. Temel kurallar olarak, Şart şunları sağlar:

– Serbest bilgi akışını sağlarken, tüketici mahremiyetini korumak ve kişisel verilerin işlenmesinde mahremiyeti korumak için etkili bir mekanizmanın geliştirilmesi;

– Elektronik tanımlama, elektronik imza, kriptografi ve işlemlerin güvenliğini ve güvenilirliğini sağlamaya yönelik diğer araçların daha fazla geliştirilmesi ve etkin işleyişi.

Şart ayrıca, devletlerin güvenli bir siber alan oluşturmak için eylemlerini koordine etme yükümlülüğünü, ulus ötesi organize suçlar da dâhil olmak üzere suçtan korunan bilgi sistemlerinin güvenliğini teyit eder.

Dijital Çağda Mahremiyet

BM Genel Kurulu’nun 18 Aralık 2013 tarih ve 68/167 Sayılı “Dijital çağda mahremiyet hakkı” Kararı, teknolojik gelişmenin hızlı temposunun dünyanın tüm bölgelerindeki insanların yeni bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanmasına izin verdiğini belirtiyor. Öte yandan; Kamu güvenliğini sağlama ihtiyacının bazı gizli bilgilerin toplanmasını ve korunmasını haklı çıkarabileceğini vurgular, ancak devletlerin uluslararası insan hakları yükümlülüklerine tam olarak uymalarını sağlamaları gerekir.

Karar, tüm devletlere:

  1. a) Dijital iletişim bağlamında da dâhil olmak üzere, mahremiyet hakkına saygı gösterilmesi ve korunması;
    b) Ulusal mevzuatın uluslararası yükümlülüklere uymasını sağlamak da dâhil olmak üzere, bu hakların ihlallerine son vermek ve bu tür ihlallerin önlenmesi için koşullar oluşturmak;
    c) İletişimlerin gözetlenmesine, dinlenmelerine ve toplu gözetleme, dinleme ve toplama dâhil kişisel verilerin toplanmasına ilişkin usul, uygulama ve mevzuatlarını, tam ve etkin bir şekilde uygulanmasını sağlayarak özel hayatın gizliliği hakkının korunması amacıyla gözden geçirmek. Tüm uluslararası yükümlülükler;
  2. d) Yeni bağımsız, etkin iç denetim mekanizmaları kurmak veya var olan kullanmaya devam etmek,

Dijital insan hakları, aslında, uluslararası hukuk ve devletlerin anayasaları tarafından güvence altına alınan evrensel insan haklarının, temelli bir toplumdaki bir kişinin ve bir vatandaşın ihtiyaçlarıyla ilgili olarak (hukuk ve adli işlemler de dâhil olmak üzere kanun yaptırımı yoluyla) somutlaştırılmasıdır.

Devletin görevi – Anayasaya dayanarak ve belirtilen uluslararası belgeleri dikkate alarak – bireyin, toplumun ve kişilerin anayasal ve yasal güvenliğini sağlarken, vatandaşların dijital haklarını her türlü ihlale karşı tanımak ve korumaktır.

 İfade özgürlüğü

Teknolojideki ilerlemeler, ifade özgürlüğü ve bilgiye erişim hakkının kullanılması için yeni fırsatlar ortaya çıkarmaktadır. Her şeyden önce, bu İnternet, yeni medya ve sosyal ağların gelişimi ile ilgilidir.

Uluslararası kuruluşlar da karakteristik riskleri not eder. Birincisi, yalan haberlerin, nefret söyleminin ve şiddet çağrılarının yayılması için eşi görülmemiş fırsatlar var. Bu sorunlar daha önce de vardı, ancak İnternet ve sosyal ağların gelişmesiyle birlikte, dünyadaki sınırsız sayıda insana anında bilgi aktarmak ve bunu anonim olarak yapmak mümkün olduğu için özellikle akut hale geldi.

İkinci olarak, devletler kriz durumlarında (örneğin, bir terör eylemi tehdidi olduğunda), genel olarak İnternete veya bireysel hizmetlere erişimi sıklıkla kısıtlar. Bilgi çarpıtma yayma riskleri özellikle yüksek olduğunda. Bazı durumlarda, bu tür kısıtlamalar haklıdır. Bir insan hakkı ihlali, erişimin kısıtlanması, insanları bilgiye erişimden mahrum etmek ve ifade özgürlüğünü sınırlamak için kasıtlı bir hükümet politikası olduğunda ortaya çıkar.

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, İnternet aracılarının rolü ve sorumlulukları hakkında bir tavsiye yayınladı.

Belge, devletlerin İnternet aracılarının çalışmalarını kısıtladığı durumlarda uluslararası insan hakları standartlarını özetlemektedir (içeriğin engellenmesi ve kaldırılması veya bilgiye erişim hakkı ve ifade özgürlüğü üzerinde kısıtlamalara yol açabilecek diğer önlemler dâhil). Devletler özellikle:

  • Planlanan tedbirlerin insan hakları üzerindeki potansiyel etkisini değerlendirmek ve yalnızca haklarda asgari kısıtlamalarla gerekli hedefe ulaşan tedbirleri almak;
  • Usule ilişkin güvencelerin mevcudiyetini sağlamak: içeriğe, kanun yollarına vb. erişimin kısıtlanması kararının alınması için bir adli prosedür;
  • İnternet aracılarına, bu tür platformların barındırdığı, ilettiği veya sakladığı üçüncü taraf içeriğini izleme konusunda genel bir yükümlülük getirmez;
  • Aşırı katı sorumluluk önlemleri, İnternet aracılarının kabul edilebilir içeriği kendi başlarına kısıtlamaya başlamasına neden olduğundan, İnternet aracılarına uygulanan cezaların orantılı olmasını sağlayın;
  • İnternet aracılarını yayınladıkları üçüncü şahısların içeriğinden sorumlu tutmamak; İnternet aracıları, içeriğin yasadışı niteliğinin farkına varır varmaz dağıtımını kısıtlamazlarsa sorumlu tutulabilirler;

Ayrımcılık yasağı

Dijital teknolojiler, ayrımcılığın üstesinden gelmeye yardımcı olabilir (örneğin, mobil paranın geliştirilmesi yoluyla finansal hizmetlere erişimi artırarak) veya onu şiddetlendirebilir. İkincisi, genellikle, algoritmaların ayrımcı uygulamaları yeniden üretme potansiyeli ile ilişkilidir.

Bu nedenle, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, Algoritmik Süreçlerin Manipülatif Olanakları Hakkında Bildiri’ de şunları not eder: teknolojik ilerlemenin, mevcut verilere dayanarak, belirli kategorilere atıfta bulunarak insanlar hakkında oldukça ayrıntılı sonuçlar çıkarmasına izin vermesidir.

Veri analizine dayalı teknolojiler, geliştirici veya operatör tarafından belirlenen parametrelere dayalı olarak en uygun çözümleri aramak için tasarlanmıştır.

Büyük ölçekte, bu, en uygun çözüm arayışının, bazı değerlerin tercih edilmesine ve diğerlerinin reddedilmesine dayanmaya, insanların bilgi aldığı ve algıladığı ve karar verdiği yeni bir bağlam ve etik oluşturmaya zorlandığı anlamına gelir. Etik normların böyle bir dönüşümü, bazı gruplar için tarafsız veya olumlu olabilir ve diğer grupları daha savunmasız veya dezavantajlı bir konuma getirebilir. Dolayısıyla, teknolojik gelişme bağlamında insan haklarına uyulmasına ilişkin sorular, özel hayata saygı veya ifade özgürlüğü gibi belirli hakların gözetilmesinden daha geniştir, sosyal adaletin daha küresel yönleri için önemlidir.

Korunmasız grupların korunması

İnsan haklarına saygı bağlamında, hassas gruplara ilişkin bir dizi norm ve tavsiye özel bir yere sahiptir. Bu kapasitede, daha fazla korumaya veya ek koşullara ihtiyaç duyabilecek çocuklar, yaşlılar, engelliler ayırt edilir.

Çocuk haklarının korunmasına ilişkin en gelişmiş normlar.

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi , dijital ortamda çocuk haklarının korunmasına ilişkin Kılavuz İlkeler yayınlamıştır. 

Devletlere başlıca tavsiyeler olarak, Bakanlar Komitesi şunları kaydetti:

Çocuğun dijital ortama erişimini sağlamak:

  • Bir çocuğun eğitim hakkı da dâhil olmak üzere haklarını kullanabilmesi ve sosyal bağlarını sürdürebilmesi için dijital ortama erişim önemlidir;
  • Engelli çocukların, risk altındaki çocukların, göçmen çocukların, kırsal kesimde yaşayan çocukların ve diğer hassas grupların dijital ortama erişimini sağlamak için özel önlemler alınmalı;

İfade özgürlüğü ve bilgiye erişim hakkı

  • Çocuklar bilginin hem yaratıcısı hem de tüketicisidir;
  • Devletler, eğitim içeriği de dâhil olmak üzere çocuklar için erişilebilir ve yüksek kaliteli içerik ve dijital hizmetlerin oluşturulmasını teşvik etmelidir;
  • Çocuklara nasıl şikâyette bulunabilecekleri veya destek alabilecekleri konusunda bilgi verilmeli;

Gizlilik ve veri koruma

–Devletler çocukları mahremiyet hakkı ve dijital dünyada kişisel verilerin korunması konusunda bilgilendirmeli;

  • Devletler, bir çocuğun verilerin işlenmesine rıza gösterebileceği yaşı belirlerken, gelişimin yaşa bağlı özelliklerini ve çocuğun yüksek yararını sağlama ihtiyacını dikkate almalıdır;
  • Çocuklar ve ebeveynler, bir çocuğun verilerinin işlenmesine yönelik rızanın nasıl geri çekileceği konusunda bilgilendirilmelidir;
  • Devlet, varsayılan olarak gizlilik ilkesinin (varsayılan olarak gizlilik) ve yerleşik gizlilik algoritmasının mekanizmalarının (tasarım gereği gizlilik) entegrasyonunu sağlamalıdır; çocukların profillerinin çıkarılması kanunla yasaklanmalıdır;

Eğitim hakkı

–Devletler, eğitim kurumlarındaki özel programlar da dâhil olmak üzere, çocukların dijital okuryazarlığını sağlamak için önlemler almalıdır;

  • Devletler, çocukların örgün ve yaygın eğitimleri için dijital ortamda yeterli fon bulunmasını sağlamalı;

Koruma ve güvenlik hakkı

– Çocuklar dijital dünyada çeşitli risklerle karşı karşıya;

  • Hükümetler, güvenlik tasarımını uygulamak, çocukların ticari sömürüsüne karşı önlem almak ve cinsel sömürüyle ilgili materyalin yayılmasına karşı yerleşik bir dizi kanun yaptırımı uygulamak için şirketlerle birlikte çalışarak riskleri önceden tahmin etmeli ve hızla yanıt vermelidir.

Tüm bu önlemler, devletlerin düzenleyici ve kurumsal politikalarına ve devlet, iş dünyası, medya ve sivil toplum arasındaki etkileşime yansıtılmalıdır.

Sonuç

Geleneksel olarak, insan hakları normları devletlere yöneliktir, insan haklarını ihlal etmemekle ve kişiler arasındaki ilişkiler söz konusu olduğunda korunmalarını sağlamakla yükümlüdürler.

 

Bilgi teknolojisi çağı, evrensel insan haklarını gözden geçirme ve genişletme ihtiyacını belirler. Günümüzde bireyin, toplumun ve devletin anayasal ve hukuki güvenliğini Anayasaya dayalı olarak ve gerekli uluslararası belgeleri dikkate alarak sağlarken, vatandaşların dijital haklarını tanımak ve olası ihlallerden korumak devletin temel görevlerinden biridir.

Dijital teknolojiler bir boşlukta mevcut değildir. İnsani ilerleme için güçlü bir araç olabilirler ve insan haklarının desteklenmesine ve korunmasına önemli katkılarda bulunabilirler.

Aynı zamanda, yapay zekâya dayalı gelişmeler de dâhil olmak üzere büyük veri teknolojileri, hükümetlerin ve işletmelerin insan davranışını gözlemlemek, analiz etmek, tahmin etmek ve hatta benzeri görülmemiş bir şekilde etkilemek için daha fazla fırsat elde ettiği dijital bir ortamın yaratılmasına katkıda bulunuyor. Bu tür teknolojik gelişmeler, etkili güvencelerin yokluğunda uygulamaya konulursa, insan onuru, özerklik ve mahremiyet ile genel olarak insan haklarından yararlanma konusunda ciddi bir tehdit oluşturacaktır.

Her zaman olduğu gibi, düzenleyici ve koruyucu normlar arasında bir denge bulmak zor olacaktır. Bir yandan devlet, haklarına, meşru menfaatlerine ve mülkiyetine yönelik cezai tecavüzlerle bir kişiyi internette yalnız bırakmamalıdır. Ancak öte yandan, suçla mücadele için kullanılan önlemler (teknolojiler), anayasal bilgi edinme hakkının özünü (ana içeriği) ve korunan İnternette insan davranış özgürlüğünü ihlal eden aşırı kısıtlamalara dönüşmemelidir.

Küresel dünyaya girerken, modern hukuk ve hukuki kesinlik açısından, yenilikçi küresel hukukun temelini oluşturacak kavramsal yapıların (ve yerel hukuk sistemlerinin riskleri dikkate alarak olumlu gelişiminin) katı bir şekilde tanımlanması gerekmektedir.

Yazar: Dr. Bilal Tanrıverdi

Yazarın Hukuk ve Bilişim Dergisi 10. Sayısı’nda yayınlanan “Dijital Diplomasi” isimli yazısı için bağlantıya tıklayınız.

Kaynakça

Karaduman, N. (2017). Popüler kültürün oluşmasında ve aktarılmasında sosyal medyanın rolü. Erciyes – Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 31(43), 113133.

Binark, M., & Karataş, Ş. (2016). Yeni medyada yaratıcı kültür: Troller ve ürünleri ‘caps’ ler.

Bozyer, Ünal İnsan hakları ve sosyal medya konulu konferans.

Okuma Listesi

  1. Dijital dünyada Zorkin V. Hukuk // Rossiyskaya gazeta: Stolichny sorunu. 7578 (115).
  2. Korshunova O.N. Modern demokratik bir devlette insan haklarının korunması: diss. … cand. yasal Bilimler. M., 2008. 170 s.
  3. 3 Lomakin A.Hukukun dijitalleşmesi // İş hukuku. 2017. No. 9. S. 65-74.
  4. Stepanov O.A. Kamu pratiğinin dijitalleşmesi bağlamında hukukun somutlaştırılması sorunu üzerine // Hukuk. Ekonomi Yüksek Okulu Dergisi. 2018. No. 3. S. 4-23.
  5. Talapina E.V. Dijital çağda kişisel verilerin korunması: Avrupa bağlamında Rus hukuku // Devlet Enstitüsü ve Rusya Bilimler Akademisi Hukuku Bildirileri. 2018. No. 5. S. 117-149.
  6. 13 Haziran Rusya Federasyonu Ceza Kanunu No. 63-FZ // Rossiyskaya Gazeta 18 Haziran 1996 No. 113, 114, 115, 118.
  7. 6 Nisan 2011 tarihli 7 FZ No. 63-FZ “Elektronik İmza Üzerine” // Rossiyskaya Gazeta, 8 Nisan 2011 No. 75.
  8. 27 Temmuz 2006 tarihli Federal Yasa No. 149-FZ “Bilgi, Bilgilendirme ve Bilgi Koruması Hakkında” // 29 Temmuz 2006 tarih ve 165 sayılı Rossiyskaya Gazeta.
  9. Anderson C. , Baskerville RL , Kaul M.Bilgi Güvenliği Kontrol Teorisi: Bilginin Paylaşılması ve Gizliliğinin Korunması Arasında Sürdürülebilir Bir Uzlaşmanın Sağlanması // Yönetim Bilişim Sistemleri Dergisi. 2017 Cilt 34. İs. 4. S. 1082-1112. doi:10.1080/07421222.2017.1394063.
  10. BaskervilleBilgi güvenliği: Dijitalleşmek (davetli ders) // Bilgisayar ve Bilişim Biliminde İletişim. 2019 Cilt 963. S. 3. Güney Afrika Bilgisayar Öğretim Üyeleri Derneği’nin 1447. Yıllık Konferansı, SACLA 2018; Gordon Körfezi; Güney Afrika; 18 Haziran 2018 – 20 Haziran 2018. doi: 10.1007/978-3-030-05813-5_1.
  11. Burukina O., Karpova S. , Koro N.Yapay Zekayı Çağdaş Topluma Tanıtmanın Etik Sorunları // Akıllı Sistemlerde ve Hesaplamadaki Gelişmeler. 2019 Cilt 876. S. 640-6461. doi: 10.1007/978-3-030-02053-8_98.
  12. Bouhadana I.Fransız hukuk sisteminde dijital çağda özel hayatın gizliliğine saygı hakkı // Bilgi toplumunun gelişimi bağlamında devlet ve hukuk kurumlarının evrimi / Bilimsel makalelerin toplanması. M.: IGP RAS, yasal yayınevi “YURKOMPANI”, 2012. S. 135-153.
  13. Telekomünikasyon sektöründe kişisel verilerin işlenmesi ve mahremiyetin korunmasına ilişkin 15 Aralık 1997 tarihli Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin 97/66/EC sayılı Direktifi // OJ. L 24. 30 Ocak 1998. Cilt. 41. S. 1-8.
  14. Dneprovskaya NV, Bayaskalanova, TA , Ruposov, VL, Shevtsova, IV  Akıllı Eğitimin Temeli Olarak Rus Yüksek Öğreniminin Sayısallaştırılması Çalışması // 2018 Uluslararası “Kalite Yönetimi, Ulaşım ve Bilgi Güvenliği, Bilgi Teknolojileri” Konferansı Bildirileri, BT and QM and IS 2018 5 Kasım 2018, Article no 8524945, Sayfa 607-611 2018 IEEE International Conference “Quality Management, Transport and Information Security, Information Technologies”, IT and QM and IS 2018; St. Petersburg’da; Rusya Federasyonu; 24 Eylül 2018 – 28 Eylül 2018; Kategori numarası CFP18J17-ART; Kod 142117. doi: 10.1109/ITMQIS.2018.8524945. 
  15. Frolova EE , Polyakova, TA , Dudin, MN , Rusakova, EP, Kucherenko, PADijital ekonomide Rusya’nın bilgi güvenliği: Ekonomik ve yasal yönler // Hukuk ve Ekonomide İleri Araştırmalar Dergisi. İlkbahar 2018 Cilt. 9. Is. 1. S. 89-95. doi:  14505/jarle.v9.1(31).12.
  16. Heaton J. ,  Parlikad, AKAkıllı Şehirler çerçevesinde altyapı varlıklarının vatandaş gereksinimlerine uyumlu hale getirilmesi için kavramsal bir çerçeve // ​​CitiesVolume 90, Temmuz 2019. S. 32-41. doi 10.1016/j.cities.2019.01.041
  17. Isa WMW , Zin, NAM, Rosdi, F. , Sarim , HMSomut olmayan kültürel mirasın dijital korunması // Endonezya Elektrik Mühendisliği ve Bilgisayar Bilimi Dergisi Cilt 12, Sayı 3, Aralık 2018. S. 1373-1379. doi: 10.11591/ijeecs.v12.i3.pp1373-1379.
  18. Jovanović M., Dlačić, J., Okanović, M.Dijitalleşme ve toplumun sürdürülebilir gelişimi — Önlemler ve çıkarımlar S.905-928. doi: 10.18045/zbefri.2018.2.905.
  19. Mertens A.,  Schäfer, K. ,  Rasche, P. ,  Bröhl, C. ,  Theis, S. ,  Seinsch, T., Brandl, C. ,  Wille, M.  Dijital Devrimin Etik, Hukuki ve Sosyal Etkilerini Şekillendirme Yoluyla Katılım: Aachener DenkfabrEthik’in Yeni Disiplinlerarası Araştırma Paradigması // Advances in Intelligent Systems and ComputingCilt 824, 2019, Sayfalar 1493-149720 Uluslararası Ergonomi Derneği Kongresi, IEA 2018; Floransa; İtalya; 26 Ağustos 2018 – 30 Ağustos 2018; Kodu 216789. doi: 10.1007/978-3-319-96071-5_152.
  20. Pachis JA , Zonneveld KLMYaşlı yetişkinlere internet becerilerini öğretmek için yönlendirme prosedürlerinin karşılaştırılması // Uygulamalı Davranış Analizi Dergisi. Cilt 52. Is. 1, Kış 2019, Sayfalar 173-187. doi:10.1002/jaba.519
  21. Kazanİnternet’in en büyük ve en büyük hakkı, özel saygı duymaktır. Brüksel, 2012. S. 19.
  22. Sousa MJ., Rocha Á . Dijital öğrenme: Kuruluşların dijital dönüşümü için becerilerin geliştirilmesi // Gelecek Nesil Bilgisayar Sistemleri. Şubat 2019. Cilt.91. S. 327-334. doi: 10.1016/j.future.2018.08.048.