MÜSLÜMANLIK – MÜSLÜMANLAR VE YAPAY ZEKA

Mübarek İslam, her kadın ve erkek için beşikten mezara kadar ilim öğrenmeyi tıpkı namaz farziyyetinde olduğu gibi farz kılmıştır.

İslam bilginleri tarih boyunca, Kur’an ve Hazreti Muhammed s.a.v emirleri doğrultusunda hem düşünce ve aklın öne çıkarılması hem de astronomi, fizik, matematik, coğrafya vs. müsbet ilimlerde tüm insanlığa büyük ve önemli ve kıymetli eserler ortaya koymuşlardır.

Sıfırı bulmak, ilk robotun icadı , mimari ve şehirlerin dizaynı, tıp alanındaki çalışmalar ve dahi binlerce bilimsel uğraşlar batı dünyası tarafından dahi kabul görmüş okullarında halen okutulmaktadır.

İslam, öğrenmeye ve ilerlemeye büyük önem verir; bu, İslam’ın ilk yüzyıllarında Müslüman atalarımız tarafından iyi bir şekilde somutlaştırılmış bir şeydir.

El-Razi’nin 9. yüzyıldaki (MS) yenilikçi laboratuvar cihazından, El-Cezerî’nin 13. yüzyılda geliştirdiği su toplama makinesine kadar, Müslümanlar bilimsel ve teknolojik ilerlemelerin dümenindeydi.

Aslında yapay zekanın yapısının merkezinde yer alan algoritma kelimesi , algoritma kavramını ilk kez ortaya atan 9. yüzyıl Müslüman bilim adamı ve matematikçisi Al-Harezmi’nin adından türetilmiştir.

Ancak daha sonraki yüzyıllarda ve özellikle sömürgecilik döneminden itibaren Müslümanların entelektüel gerilemesi çok açık bir şekilde ortaya çıktı.

Hazindir ki; son zamanlarda Müslümanların bilim ve teknoloji alanına katkısı yok denecek kadar az olmuştur.

İslam’ın yapay zeka konusundaki duruşu, alimler tarafından takip edilen genel bir prensip tarafından yönetilmektedir: İbadet konuları dışındaki tüm yeni şeylere, yasak olduklarına dair özel bir delil olmadıkça izin verilebilir. Tanınmış klasik âlim ve reformcu İbn Teymiyye şöyle diyor: “Şunu anlamak gerekir ki, prensip olarak, çeşitli tür ve kategorilerdeki her şey, insanoğlu için genel olarak helaldir ve tahirdir (temizdir) ve insanlara haram değildir.

Bu, uygulanması genel olan kapsamlı bir hükümdür ve çok büyük faydalar sağlayan, pek çok bereket getiren önemli bir hükümdür ve alimler, insanların karşılaştıkları sayısız eylem ve mesele hakkında hüküm verirken buna başvurmuşlardır.” (Mecmu El Fetaava)

İslami normatif çerçeveler, sosyal fayda, kamu yararı ve insan refahı gibi köklü kavramlara sahiptir. İslami metinlerin birincil amacı olarak kamu çıkarını çevreleyen ivmenin izi on birinci yüzyıla kadar, özellikle de İmam el-Harameyn el-Cüveynî (ö.1085) ve Ebu Hamid el-Gazali (ö. 1111).

Yüzyıllar boyunca Müslüman hukukçular, iyiyle kötüyü, doğruyla yanlışı ayırt etmek ve böylece sürekli değişen bağlamlarda insan davranışına rehberlik etmek için sağlam bir ahlaki çerçeve oluşturmaya özenle çalıştılar.

İslam hukuku geliştikçe bu akademisyenler, vahiyde açıkça belirtilmeyen zorluklara değinerek metinsel kaynakların normatif dilini çözmenin gerekliliğini kabul ettiler.

Bu tanınma, İslami vahyin amaçları olarak yorumlanan , makâsıdü’ş-şerîa olarak adlandırılan, İslam hukukunun özel bir dalının doğuşuyla doruğa ulaştı.

Bu yaklaşım, ilahi düzenin nihai amacının, maṣlaḥa olarak bilinen insan çıkarlarına , insanlığın yararına hizmet etmek olduğunu savunur.

Metinsel kaynaklar sıklıkla toplumsal refahı teşvik etmeyi ve beslemeyi amaçlayan kapsayıcı ilke ve amaçları ( hikam ) içerir. El-İzz b. Abd al-Selam’a (ö.1261) göre İslami metinlerin amacı ya potansiyel zararları önleyerek ya da faydalar sağlayarak insanların sosyal iyiliğini sağlamaktır.

Maṣlaḥa kavramı, yapay zekanın normatif analizi için önemli bir öneme sahiptir. İslami metin kaynaklarında açıkça ele alınmayan konularda ahlaki yargılar aramak için sıklıkla başvurulan esnek bir kavramdır. Maṣlaḥa kapsamlı bir etik teori olarak işlev görebilir. Temeli şeriat makâdına dayanır ve ortaya çıkan etik ve hukuki zorlukların potansiyel zararlarını ve faydalarını dengelemeye hizmet eder.

Maslahat’ın Müslüman hukukçular tarafından İslam hukukunu şekillendirmede kullanılan çeşitli kaynaklardan sadece biri olduğunu belirtmek önemlidir . Farklı okullar İslam hukukunun ilkelerini ( usûl ) geliştirmiş ve geliştirmiştir.

Bu ilkeler, etikçilerin ahlaki yargılarda bulunmalarının temelini oluşturur. Bu kaynakların birçoğu yapay zekanın sunduğu etik ikilemlerle alakalıdır.

Müslümanlar ahlaki belirsizlikleri , İslam hukukunun yerleşik ilkelerinden ( usûl-i fıkıh ) İslami ahlaki hükümleri ( hukmu’ş-şer’i ) çıkararak ele alırlar.

Örneğin, algoritmalardaki önyargıya veya şeffaflığa verilen yanıtları değerlendirirken veya İslami açıdan mahremiyet haklarını savunurken, kişi ahlaki rehberliğin temel kaynakları olarak Kur’an’a ve Peygamber’in s.a.v kayıtlı geleneklerine başvurmalıdır.

İslam dünyasındaki ülkeler için en büyük zorluk, dini ve kültürel inançlarıyla uyumlu yapay zeka sistemleri oluşturmaktır.

Yapay zeka sistemlerini dini ve kültürel inançlarla uyumlu hale getirmek, bu sistemlerin toplum tarafından daha kabul edilebilir olmasını sağlayacaktır. Bu önemlidir çünkü kabul, herhangi bir yeni teknolojinin başarılı bir şekilde uygulanması için kritik bir faktördür.

Yapay zeka sistemleri dini ve kültürel inançlarla uyumlu değilse yerel değerlere ve geleneklere yönelik bir tehdit olarak algılanabilir.

Yusuf al-Qaraḍāwī (ö. 2022), İslam hukukunda fıkh al-muwāzanāt (hesaplama hukuku) olarak bilinen yeni bir dal önerdi.

Dünyevi meselelerde aklın bağımsız olarak etik değerleri tanımlayabileceğini ve doğru ve yanlış hakkında ahlaki bilgi üretebileceğini savundu.

İyiliğin ve kötülüğün değişen dereceleri olduğuna ve doğru eylem planının, iyiliği en üst düzeye çıkarmak ve zararı en aza indirmek için beklenen sonuçları tartmayı içerdiğine inanıyordu.

Muhammed Sa’īd al-Būti gibi bilim adamları, İslam ahlakının refahçı/fayda temelli vizyonlarına karşıt görüşü desteklemektedir.

Al-Būti (ö.2013), İslami ahlaki akıl yürütmenin, en fazla sayıda insan için en büyük faydayı en üst düzeye çıkarmaya yönelik faydacı bir hedefe indirgenmesine karşı çıktı.

Yapay zekanın ortaya çıkışı, insan varlığının çeşitli boyutlarında önemli değişimlere yol açarak özerklik, mahremiyet, adalet ve şeffaflık gibi hayati toplumsal değerlerle bağlantılı etik ikilemlere yol açtı.

Özellikle Batı veya Avrupa merkezli ahlaki kavramlar, yapay zekayı çevreleyen etik kıyaslamayı ve politika söylemini büyük ölçüde etkilemiştir.

İslami ahlaki değer sistemleri karmaşık ve çok yönlüdür.

Ahlakın yalnızca ilahi emirlere dayandığı basit bir ilahi emir teorisi biçimi değildir. Bununla birlikte, dini olmayan etik söylem gibi, İslam ahlakı da son derece soyut ve sıklıkla birbiriyle çelişen meta-etik ve normatif önermelerden oluşan çok sayıda katmanla karakterize edilir.

İslam ahlakının kökleri ilahi emirlere dayanmasına rağmen, değer kriterleri ve normatif kuralların Allah’ın emirlerinden çıkarımı yapıldığında etik belirsizlikler ortaya çıkar.

İslam ve Batı felsefi etiği arasındaki kayda değer benzerlik, etik değer ve ahlaki eylem için iki formül sunmasında yatmaktadır. Bir argüman, etik yapay zekanın çoğunluk için arzu edilen sonuçları en üst düzeye çıkardığını öne sürüyor.

Aynı zamanda diğeri, İslami versiyonda din, insan hayatı ve haysiyet gibi bir dizi içsel değere saygı gösterme görevini üstlenir. Ancak bu sistemler, kaynakları ve etik değerlendirmenin nihai hedefleri açısından farklılık gösterir.

İslam ahlakı, İslami vahyin metinsel kaynaklarından yararlanır ve arzu edilen değerlerin metafizik boyutunu dikkate alır.

Bunun tersine, Batı normatif etiği öncelikle ahlaki ve ahlak dışı eylemleri belirlemek için davranışların rasyonel bir değerlendirmesine girişir ve ahlaki faillerin dünyevi çıkarlarını veya değerlerini teşvik etmeyi amaçlar.

İslam’ın insanlara pek çok faydası olan yapay zekayı yasakladığına veya caydırdığına dair hiçbir kanıt yok. Üstelik Allah Kuran’da şöyle buyurmaktadır: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsini Kendi katından sizin hizmetinize vermiştir. Şüphesiz bunda düşünen bir toplum için ibretler vardır.” (Casiye 45:13)

Allah bu ayette insanları yeryüzünün kaynaklarını kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaya teşvik etmektedir.

Kuran’ın başka yerlerinde gemiler, zırhlar gibi insan yapımı objeler ve icatlar da Allah’ın bir nimeti ve ayeti olarak anlatılmıştır. Aynı şekilde yapay zeka uygulamaları ve insan aklının diğer ürünleri de hayatımızın çeşitli yönlerinde bize kolaylık sağlayan Allah’ın bir lütfu olarak değerlendirilebilir.

Ancak yapay zekanın yalnızca genel olarak insanlara faydalı olacak şekilde kullanılması gerekir, Allah Kuran’da şöyle bildirmektedir: “Allah yolunda harcayın ve [kendinizi] ellerinizle helake atmayın. ” (Bakara 2:195) Bu ayetin konusu özel olarak hayırseverlik olmakla birlikte, kendimizi helake atmama emri geneldir. Dolayısıyla zararlı olabilecek teknolojilerin geliştirilmesi İslam’ın ruhuna aykırıdır.

Endüstriyel ve teknolojik dönüşümün ana unsuru olan endüstri 5.0 çağı yapay zekadır . Yapay zeka, bu çağda insanlar için bir meydan okuma ve tehdittir ve bu oldukça ciddidir; asıl zorluk, yapay zeka sistemlerinin verimli ve optimum şekilde çalışabilmeleri için nasıl entegre edileceğidir.

Çeşitli faktörler yapay zekayı Endüstri 5.0 çağında hem bir zorluk hem de bir tehdit haline getiriyor; birincisi , teknolojik karmaşıklık veya teknolojik belirsizlik.

Yapay zekanın hızlı gelişimi açıkça belirsizlik ortaya koyuyor çünkü yeni teknolojiler ve bulgular sürekli olarak ortaya çıkmaya devam edecek, bu da geleceğe yönelik yön ve etkiyi tahmin etmeyi zorlaştırmanın yanı sıra kaliteli verilere bağımlılık, yapay zekanın gelişimi kalite gerektiriyor, güncelleniyor , kapsamlı ve ilgili veriler.

Ancak bu tür verileri elde etmek başlı başına bir zorluktur. İkincisi , veri sınırlamaları ve veri güvenliği. Yapay zekanın karmaşıklıklarından biri veri toplamak, depolamak ve ardından verileri analiz etmektir; bu nedenle yapay zeka siber saldırılara karşı savunmasızdır, veriler hacklenir, yapay zekanın etkisi eksik, önyargılı, yanlış veriler üretecek ve böylece yapay zeka güvenilemez.

Ayrıca yapay zeka toplumda, özellikle ekonomi ve iş gücünde boşluklara veya belirsizliğe neden olacaktır. Üçüncüsü , bağımlılık ve kontrol, yapay zeka sonuçlarına bağlı olarak ilgisiz kontrol riskine yol açacaktır.

Dördüncüsü, erişimdeki eşitsizlik ve eşitsizliklerin etkisi ekonomik ve sosyal eşitsizliklere yol açacak, eşitsizlik dijital katılım ve sosyal adalet yaratabilir.

Beşincisi, etik ve hukuk, yapay zekanın kullanımında , kullanım etiğine, sınırsız ve aşırı kullanılmamasına dikkat etmek gerekir, bu nedenle yapay zekanın geliştirilmesinde, karmaşıklığının arkasında bir düzenleme olması gerekir.

Bu nedenle, olumsuz etkilerin en aza indirilebilmesi için yapay zeka teknolojisini kullanmanın fırsatlarını, zorluklarını ve tehditlerini bu çeşitli faktörlerden dengelemek gerekir.

Yeni yeniliklerin uygun şekilde uyarlanabilmesi için doğru düzenlemelerin sunulmasıyla olumlu etki her düzeyde hissedilebilir.

İslam’da yapay zekanın kullanımı, her ikisinin de dini değerlerle uyumlu olması gereken etik değerlendirmeleri gerektirmelidir.

Yapay zeka insanlara fayda sağlayabilir. Ancak kullanımında bir dikkat unsuru bulunmalı, insanlara zarar vermemek için kullanımında her zaman kontrollü olunmalıdır.

Çünkü yapay zeka, kullanımı uygun olmadığı takdirde çeşitli musibetleri de beraberinde getireceğinden, İslam akidesine dayalı olarak akıllı ve hikmetli bir şekilde desteklenmesi gerekir ki, yapay zeka fayda getirsin, musibetlerden kaçınsın.

Yazarın “İslam Hukuk Açısından Kripto Paralar Hakkında Değerlendirme” isimli yazısını bağlantıdan okuyabilirsiniz.

Dr. Bilal Tanrıverdi’nin tüm Blog yazılarını bağlantıdan okuyabilirsiniz.

Makalenin Yazımında Faydalanılan Kaynaklar

-Al-Jabiri, MA (2018). Arap Düşüncesinin Oluşumu: Kültürel Bir Kontrapuntal Okuma. Çeviren: Malik R. Dahlan. Londra: Routledge.

-Al-Jabiri, MA (2020). Nakd el-‘akl el-‘Arabi. Kazablanka: Dar Al-Mustaqbal Al-Arabi.

-Brown, JAC (2019). Hadis: Muhammed’in Orta çağ ve Modern Dünyadaki Mirası. Oneworld Yayınları.

-Cook, MA (2020). İslam Düşüncesinde Hakkı Emretmek ve Kötülüğü Nehyetmek. Cambridge Üniversitesi Yayınları.

-El Shamsy, A. (2021). İslam Hukukunun Kanunlaştırılması: Sosyal ve Entelektüel Bir Tarih. Cambridge Üniversitesi Yayınları.